Object

Abstract:

Obszar Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (SOP) znajduje się w międzyrzeczu Wisły i Pilicy, w makroregionach Wyżyny Kieleckiej, Wyżyny Przedborskiej oraz Wzniesień Południowomazowieckich, w większości pokrywając się z granicami obecnego województwa świętokrzyskiego. Szczegółowym badaniom poddano kilka stanowisk zlokalizowanych w dwóch wybranych zlewniach -Czarnej Koneckiej i Świśliny. Celem pracy było ukazanie wpływu rozwoju i upadku Staropolskiego Okręgu Przemysłowego na przemiany sieci hydrograficznej z wykorzystaniem danych kartograficznych i geomorfologicznych. W pracy zastosowano metodę kartograficzno-geomorfologiczną, przy użyciu oprogramowania GIS wykonano analizę zmian hydrograficznych w oparciu o mapy od końca XVIII w. do dziś, które zostały zweryfikowane w terenie przez kartowanie geomorfologiczne i geologiczne osadów czwartorzędowych oraz badania laboratoryjne (m.in. analiza granulometryczna oraz separacja ferromagnetycznych kulek żelaza). Już od ostatniego wieku przed naszą erą odpowiednie warunki środowiska, takie jak płytko występujące złoża rud żelaza, duża lesistość oraz dostępność energii wodnej, przyczyniły się do rozwoju górnictwa i hutnictwa na badanym terenie. W różnych częściach tego obszaru przemysł metalurgiczny funkcjonował w nieco innym czasie. W SOP hutnictwo bazujące na energii wodnej rozwijało się przynajmniej od drugiej połowy XIII w., a być może nawet wcześniej od X-XI w., do przełomu XIX i XX stulecia. W XVII w. był to najważniejszy okręg hutnictwa żelaza na terenie Rzeczpospolitej. W oparciu o wyniki badań interdyscyplinarnych z wykorzystaniem metody kartograficzno-geomorfologicznej w zlewni Czarnej Koneckiej i Świśliny określono rolę człowieka i czynników naturalnych w kształtowaniu sieci hydrograficznej na obszarze SOP w okresie industrialnym (bezpośredni wpływ) oraz postindustrialnym (pośredni wpływ). Można wydzielić dwa typy dolin w okresie funkcjonowania SOP. Pierwszy typ z ASMR (antropogeniczny system małej retencji) charakteryzuje się rozbudowanym systemem infrastruktury hydrotechnicznej obejmującym bardzo liczne stawy przemysłowe, kanały i młynówki tworzące na rzekach anastomozy antropogeniczne. Rozwinął się on w szerokich, płaskodennych dolinach rzek o małym spadku, np. Czarnej Koneckiej do Sielpi, Krasnej i Czarnej Taraski. Warunki środowiskowe wymuszały (małe spadki) i umożliwiały (szerokie równiny zalewowe) budowę zbiorników, młynówek i kanałów gromadzących i doprowadzających wodę do kół podsiębiernych, lokalizowanych bezpośrednio w korycie, napędzających urządzenia kuźnic i fryszerek, a zalesione obszary zlewni stwarzały możliwości produkcji węgla drzewnego niezbędnego do produkcji hutniczej. W XXI w. obszary postindustrialne zasiedlone zostały przez bobry, które „przejęły” resztki infrastruktury ASMR, a dzięki odnowieniu lasów mogły wykorzystywać wszechobecny budulec (drewno) do rozwijania swoich siedlisk, renaturyzacji dolin i tworzenia NSMR (naturalny system małej retencji). Drugi typ bez ASMR charakteryzował się bardzo ograniczoną infrastrukturą hydrotechniczną składającą się niemal wyłącznie z piętrzących wodę upustów roboczych i jałowych oraz pogródek (rynien) doprowadzających wodę na nadsiębieme koło wodne młyna lokowanego bezpośrednio w korycie rzecznym (nad lustrem wody). Taką technologię umożliwiał duży spadek Świśliny płynącej w wąskiej dolinie przez obszary lessowe wykorzystywane intensywnie przez rolnictwo, które stanowiło zaplecze dla rozwoju młynarstwa. W tym typie doliny się stwierdzono wpływu działalności bobrów na system fluwialny. Transformacja dna dolin w ostatnich stuleciach, będąca następstwem historycznej działalności człowieka, doprowadziła nie tylko do zmian układu hydrograficznego i rzeźby, ale też struktury i tekstury aluwiów, a także ich zanieczyszczenia (mikrożużle, makrożużle, cegła, rdzawy osad, węgielki drzewne).

Additional notes:

Zawiera bibliografię ; Zawiera ilustracje

Identifier:

oai:bibliotekacyfrowa.ujk.edu.pl:10535

Computer catalogue:

click here to follow the link

Language:

pol

Degree name:

doktor

Date obtained:

30.11.2023

Degree grantor:

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Supervisor:

Kalicki, Tomasz (1958- )

Reviewer:

Magnuszewski, Artur ; Plit, Joanna ; Fajer, Maria

Field:

Dziedzina nauk ścisłych i przyrodniczych

Scientific disciplines:

Nauki o Ziemi i środowisku

Faculty:

Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych

Type:

rozprawa doktorska

Access rights:

tylko w Oddziale Informacji Naukowej

Publication status:

niepublikowana